Tijdens mijn jeugdjaren hing boven mijn bed in Tollebeek een poster met vuurtorens van Nederland. Ik was er helemaal weg van. Hoe die liefde is ontstaan weet ik niet. Misschien om het beste uit mijn geuzennaam (ik ben aardig rossig) te halen, maar eerder nog omdat het gebouwen zijn met mythische proporties.

Ik kon de plaatsen waar de vuurtorens staan zo oplepelen. Ik wist de intervallen waarop de lichten branden. Tijdens zeilvakanties waren ze herkenningspunten en vele heb ik van dichtbij gezien. De kolossen op de waddeneilanden bijvoorbeeld. De mooiste vond ik het kleine rode torentje op Vlieland, bovenop de duinen. Ook de vuurtoren op Urk beklom ik vele malen. Nog steeds wordt hij bewoond en voor een grijpstuiver mag je de eindeloze wenteltrap beklimmen om uiteindelijk over het IJsselmeer te kunnen staren.

De torens intrigeerden me. Ik las er graag in boeken over, hing gebogen over mijn Kleine Bosatlas om de afgelegen eilanden en hoeken in verre landen te vinden (Boudewijn Büch noemde vuurtorengekte “faleologie”). Maar ook dichtbij zijn bijzondere vuurtorens te vinden, zoals het “Paard van Marken”, waarvan we een voormalig bewoonster interviewden voor de aankomende podcast.

Echte vuurtorenwachters bestaan nauwelijks nog. Dat was een zeventig jaar geleden anders. Albert van Urk, conservator van het Urker museum, kwam jaren geleden een fantastisch verhaal op het spoor. Een stranding van een schip gevuld met kerkklokken, voor de kust van Urk, waarin een vuurtorenwachter een bijzondere rol moest hebben gespeeld. Het verhaal voert ons terug naar de laatste oorlogsjaren.

De klokkenroof
In juli 1942 vorderde Rijkscommissaris Seyss-Inquart een bevel uit dat bepaalde dat alle voorwerpen die uit koper, lood, tin, nikkel of een andere legering bestonden, aangemeld moesten worden ten behoeve van de Duitse oorlogsindustrie. Ook kerkklokken stonden op die lijst. Ze zouden omgesmolten worden tot kogels. Nog hetzelfde jaar verdwenen vijfenzestighonderd klokken uit Nederlandse kerktorens en carillons, om afgescheept te worden naar het oosten.

Monumentale klokken, met grote culturele waarde, werden in eerste instantie ontzien, maar na de geallieerde invasie in Normandië achtten de Duitsers het noodzakelijk ook deze klokken af te voeren. De binnenvaartschippers moeten vaderlandslievend geweest zijn, want er werd een onervaren schipper aangesteld om de klokken van Leerdam, via Amsterdam naar Lemmer te varen, waar ze overgeslagen zouden worden voor verder transport naar het oosten. Het verzet kreeg lucht van de operatie en een Engels vliegtuig heeft nog getracht het schip te doen zinken, maar tevergeefs.

Een dovend licht
In de nacht van 6 op 7 januari 1945 vertrok een konvooi met negen schepen vanaf Amsterdam. De weersomstandigheden waren goed. ‘s Nachts werd met gedoofde navigatielichten gevaren, uit angst voor de overvliegende Engelse luchtmacht. De Urker vuurtorenwachter moet van het konvooi geweten hebben, want toen de schepen Urk naderden, doofde hij het licht. De schepen hadden geen oriëntatiepunt meer en liepen vast op de ondiepte voor Urk, “de Vormt”. Tegen de Duitsers zou hij kunnen verklaren dat hij over een simpelweg over een elektriciteitskabel zou zijn gestruikeld.

De volgende dagen werd getracht de schepen vlot te trekken. De Urker slepers begrepen echter welke kostbare lading in het ruim van het zogenaamde “klokkenschip” lag, en deden alsof ze het schip niet los konden krijgen. Bovendien “vergaten ze” de scheepsluiken te vergrendelen, waardoor een latere winterstorm de klokken naar de bodem van de Zuiderzee deed zinken, op de plek waar lang geleden een kerkhof had gelegen. Een passende rustplaats? De monumentale klokken waren voorlopig uit handen van de bezetter gered, maar het verloop van de oorlog was nog niet bepaald. Op enkele meters afstand stapelde het puin van Rotterdam zich op, wat voor de aanleg van de dijken gebruikt zou worden. En dan kwam er nog die intrieste hongerwinter…

“Wie met Gods klokken schiet…”
De kerkklokken, die eeuwenlang het ritme in dorp en stad bepaalden, waren uit het dagelijks leven verdwenen. Een bekend gezegde in de oorlogsjaren was “Wie met Gods klokken schiet, wint de oorlog niet”. Ida Gerhardt legde het verhaal na de oorlog vast in het literair geheugen met het gedicht “Het Carillion”: “Ik zag de mensen in de straten, / hun armoe en hun grauw gezicht, – / toen streek er over de gelaten / een luisteren, een vleug van licht. / Want boven in de klokkentoren / na ’t donker-bronzen urenslaan / ving, over heel de stad te horen, / de beiaardier te spelen aan. / (…) / Dit sprakeloze samenkomen / en Hollands licht over de stad – / Nooit heb ik wat ons werd ontnomen / zo bitter, bitter liefgehad”.

Direct na de oorlog werden de klokken aan land gebracht. Mijn overgrootvader Iede Klaas Koffeman maakte de inventarisatie op. Tussen de klokken waren er van Haarlem, Texel en Zierikzee. Na een winter onder zeeniveau waren ze verweerd, gehavend, maar na enige restauratiewerkzaamheden konden ze weer op hun oude plaats luiden. En zo bleven 255 klokken, van grote historische waarde, uit de handen van de Duitsers door toedoen van twee Urkers: een saboterende vuurtorenwachter en een weigerende berger.

Het hele verhaal over Urk en het klokkenschip, door Albert van Urk, is te lezen op de website van Urk in Oorlogstijd.

– Bas Visscher, naar het verhaal van Albert van Urk