Het probleem met een project als deze is dat heel veel wetenswaardigheden de podcast niet zullen halen. En wat komen we veel tegen: feitjes, anekdotes, bijzondere gebeurtenissen. Dat kleine visserseilandje, die vlakke polder… en toch boordevol verhalen.

In een relatief dunbevolkt gebied zijn over het algemeen weinig culturele instellingen te vinden. Gelukkig zijn er tal van enthousiastelingen die onderzoek doen naar hun lokale geschiedenis. Soms word je zó geraakt door een verhaal, dat je er het fijne van wilt weten.

Een succesvol kunstschilder komt naar het eiland
Het overkwam mij na het verschijnen van ‘Ernst Leyden op Urk 1919-1921’, een prachtige hardcover van de hand van de Urkers Elisabeth Oost en Klaas Post. Leydens werken zijn terug te vinden in het Stedelijk Museum in Amsterdam, Boijmans van Beuningen in Rotterdam, het Haags Gemeentemuseum; maar ook in Parijs, in Londen en in New York. Leyden – kosmopoliet, vriend van onder anderen Salvador Dalí en Charlie Chaplin – koos van alle plaatsen in de wereld uitgerekend Urk als kortstondige verblijfplaats. Het waarom moeten we misschien zoeken in zijn impressionistische schilderstijl: dezelfde zoektocht naar het pure, eenvoudige leven, als eerder Van Gogh langs boerenfamilies trok.

En dat vond hij op Urk. In die tijd was Urk een klein keileembultje in een binnenzee die zeer gewelddadig kon zijn. In het dorpje liet hij een atelier bouwen waarin hij dorpsbewoners portretteerde, die hem – zo zie ik het voor me – in eerste instantie wantrouwend naderden, maar later wel konden lachen om en met deze vreemde snuiter.

Die twee jaar op het eiland vielen hem niet slecht. Hij schilderde er zelfs één van zijn betere werken: ‘Biddende Vissers’, zijn equivalent van Van Goghs ‘Aardappeleters’.

Dichter, kunstenaar, verzetsheld
Als je eenmaal in de ban raakt van één personage uit de geschiedenis van je geboortegrond, dan ontstaan er allemaal lijntjes naar anderen. Leyden ontving veel reizende kunstenaars op het eiland. De graficus en schrijver Willem Arondéus besloot er tijdelijk te wonen en nam het stokje van Leyden over, toen laatstgenoemde vertrok voor een reis rond de Middellandse Zee. Zo kwam een nieuwe vreemde op Urk, die zijn homoseksualiteit niet verborgen hield: gedurfd in die tijd. Van zijn werk op Urk is niet veel bewaard gebleven, maar een prachtig en emotioneel gedicht getuigt van een kortstondige, maar hevige relatie met een Urker visser.

Zo succesvol als het leven van de kunstschilder Leyden was, zo treurig was het leven van Arondéus. Hij werd gekweld door psychische aandoeningen en tot grote doorbraken leidde zijn werk niet. Hier komt verandering in als hij tijdens de oorlog met een groep andere kunstenaars het bevolkingsregister aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam opblaast. Arondéus wordt opgepakt en gefusilleerd. Vlak voor zijn dood wendt hij zich tot zijn advocate en vraagt haar: ‘Zeg de mensen dat homoseksuelen niet per definitie zwakkelingen zijn’. Met deze verzetsdaad kreeg hij toch een bijzondere plaats in de nationale geschiedenis.

‘Zulk een dood overtreft het leven’
Terwijl ik de biografie over Arondéus in de bibliotheek te Amsterdam lees, ontdek ik dat hij op vijftien minuten fietsen van mijn woonplaats ligt begraven: op de Erebegraafplaats in de duinen bij Overveen, op een steenworp afstand van een beroemde verzetsheld als Hannie Schaft.

Ik zoek uit wie nog meer een eregraf kregen bij Overveen. Mijn stomme verbazing schetst dat twee Urkers uit het verzet er begraven liggen, die nota bene neven waren van mijn overgrootvader. Op dezelfde dag dat ik een bezoek breng aan de begraafplaats, lees ik dat het Verzetsmuseum in Amsterdam Willem Arondéus belicht in een nieuwe tentoonstelling en lezing over de homogemeenschap in de oorlog. Op Arondéus’ grafsteen lees ik later die dag de wrange woorden: ‘Zulk een dood overtreft het leven’.

Geliefde biddende vissers
En Leyden? Zijn meesterwerk, ‘Biddende Vissers’, verging tijdens een brand in Londen. Hij hield echter zoveel van het werk dat hij in 1962 (een grove veertig jaar na dato!) een nieuwe versie vervaardigde. Net zo mooi als het schilderij zijn de woorden die Leyden op de achterkant van het schilderij schreef: ‘Urk, Calvinisme, l’esprit se bat et ordonne les elements durs du nord’ (Urk, calvinisme, de geest vecht en ordent de harde elementen van het noorden).

Vechten en ordenen, misschien wel de kern van geschiedschrijving.

N.B. Door de inzet van plaatselijke erfgoedspecialisten en -liefhebbers is Leydens meest geliefde werk nu gewoon in het Urker museum te bewonderen.

– Bas Visscher